ОТ УЧЕНИЯ О РЕСТИТУЦИИ ИСПАНСКИХ ПОЗДНИХ СХОЛАСТОВ К ЕВРОПЕЙСКОМУ ПРАВУ ВНЕДОГОВОРНЫХ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ?*,**
https://doi.org/10.24031/1992-2043-2022-22-4-189-220
В статье прослеживается влияние на современное право позднесхоластического учения о реституции (restitutio), объединившего неосновательное обогащение, деликты и возмещение убытков в единую всеобъемлющую теорию. Хотя поздних схоластов широко читали и часто цитировали в XVII и XVIII вв., влияние их учения о реституции осталось довольно слабым. В светских дискуссиях о естественном праве и в научном ius commune эта теория не могла стать привлекательной моделью внедоговорных обязательств, поскольку воспринималась как символ старомодного томизма и не столько христианской, сколько католической веры. Показано, что видимые параллели между учением о реституции и современными частноправовыми институтами, в частности в праве возмещения убытков, во многом обусловлены событиями, произошедшими независимо от аргументов поздних схоластов. Тем не менее эта теория может показаться интеллектуально привлекательной даже с современной точки зрения, поскольку она предлагает новаторскую реконструкцию права внедоговорных обязательств, основанную на субъективном праве.
Ключевые слова: неосновательное обогащение; деликтное право; убытки; история частного права; естественное право.
References
Aquinas Th. Summa Theologica; Opera Omnia. vols. i–vi / Ed. by S.E. Fretté, P. Maré. Paris: vivès, 1871–73.
Aure A.H. Der säkularisierte und subjektivierte Naturrechtsbegriff bei Hugo Grotius: forum historiae iuris // http://www.forhistiur.de/zitat/ 0802aure.htm.
Azo. Summa in ius civile. lyon, 1564.
Báñez D. Decisiones de iure et iustitia. vol. iv. Duaci, 1615.
Baur F., Stürner R. Sachenrecht. 18. aufl. München: C.H. Beck, 2009.
Benrath G.A. Buße v. Historisch // Theologische Realenzyklopädie. 1981. Bd. vii. Bezzel E. Beichte iii. Reformationszeit // Theologische Realenzyklopädie. 1980.
Bd. v. Birks P., McLeod G. The implied Contract Theory of Quasi-Contract // Oxford Journal of legal Studies. 1986. vol. 6.
Brüggemeier G. Prinzipien des Haftungsrechts, Eine systematische Darstellung
auf rechtsvergleichender Grundlage. Baden-Baden: Nomos, 1999.
Cajetan Th. Secunda Secundae Summae Theologiae S. Thomae aquinatis Cum
Commentariis [...] D.D. Thomae de vio, Caietani. venedig, 1588.
Canaris C.-W., Larenz K. lehrbuch des Schuldrechts. Bd. ii: Besonderer Teil. Halb-
bd. 2. 13. aufl. München: C.H. Beck, 1994.
Carpzov B. Jurisprudentia forensis Romano-Saxonica. leipzig, 1703. Carpzov B. Practica nova rerum criminalium [...]. leipzig: Gleditsch, 1739.
De Aragón P. in Secundam Secundae D. Thomae Doct. angelici Commentaria, De iustitia et iure. venedig, 1608.
De Azpilcueta M. (Doctor Navarrus). Enchiridion, sive Manuale confessariorum et poenitentium. venedig o.J. [1597].
De Covarruvias y Leyva C. Regulae Peccatum. De regulis iuris libro sexto, Relectio / Id. Opera Omnia. vol. i. Frankfurt a.M., 1608.
De Molina L. De iustitia et iure. Mainz, 1659.
De Pennaforte R. Summa de Paenitentia / Ed. by X. Ochoa, a. Diez. Roma: Commentarium pro religiosis, 1976.
De Vitoria F. Commentarios a la Secunda secundae de Santo Tomás / Ed. by v. Beltrán de Heredia. Salamanca, 1932–1952.
De Vitoria F. De lege, Über das Gesetz / Hrsg. und übers. von J. Stüben. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2010.
Decock W. From law to Paradise: Confessional Catholicism and legal Scholarship // Zeitschrift des Max-Planck-instituts für Rechtsgeschichte (Rg). 2011. Bd. 18.
Decock W. Jesuit Freedom of Contract // legal History Review. 2009. vol. 77.
Die Normativität des Rechts bei Francisco de vitoria / Hrsg. von K. Bunge, a. wagner, a. Spindler. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2011.
Diesselhorst M. Die lehre des Hugo Grotius vom versprechen. Köln; Graz: Böhlau, 1959.
Duve T. Katholisches Kirchenrecht und Moraltheologie im 16. Jahrhundert, Eine globale normative Ordnung im Schatten schwacher Staatlichkeit // Recht ohne Staat? / Hrsg. von S. Kadelbach, K. Günther. Frankfurt a.M.; New York: Campus, 2011.
Evans-Jones R. Unjustified Enrichment // a History of Private law in Scotland. vol. ii: Obligations / Ed. by K.C.G. Reid, R. Zimmermann. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Feenstra R. Der Eigentumsbegriff bei Hugo Grotius im licht einiger mittelalterlicher und spätscholastischer Quellen // Festschrift für Franz wieacker zum 70. Geburtstag. Göttingen: vandenhoeck & Ruprecht, 1978.
Feenstra R. Die Glossatoren und die actio legis aquiliae utilis bei Tötung eines freien Menschen // Das Römische Recht im Mittelalter / Hrsg. von E.J.H. Schrage. Darmstadt: wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1987.
Feenstra R. Grotius’ Doctrine of liability for Negligence // Negligence: The Comparative legal History of the law of Torts / Ed. by E.J.H. Schrage. Berlin: Duncker & Humblot, 2001.
Feenstra R. Grotius’ Doctrine of Unjust Enrichment as a Source of Obligation // Unjust Enrichment: The Comparative legal History of the law of Restitution / Ed. by E.J.H. Schrage. Berlin: Duncker & Humblot, 1999.
Gail A. Practicarum observationum, tam ad Processum Judiciarium. Köln, 1668. Gordley J. Foundations of Private law. Oxford: Oxford University Press, 2006. Gordley J. The Philosophical Origins of Modern Contract Doctrine. Oxford:
Clarendon Press, 1989.
Groenewegen S. Tractatusde legibus abrogatis et inusitatis in Hollandia vicinisque regionibus. leiden, 1649.
Grotius H. De iure belli ac pacis libri tres, cum notis Jo.Fr. Gronovii et J. Barbeyracii. leipzig: Kraus, 1758.
Grotius H. The Jurisprudence of Holland. vol. i: Text, Translation and Notes / Ed. and trans. by R.w. lee. Oxford: Clarendon Press, 1926.
Grunert F. Normbegründung und politische legitimität, Zur Rechtsund Staatsphilosophie der deutschen Frühaufklärung. Tübingen: Max Niemeyer, 2000.
Hähnchen S. Die causa condictionis. Berlin: Duncker & Humblot, 2002.
Hallebeek J. The Concept of Unjust Enrichment in late Scholasticism. Nijmegen: GNi, 1996.
Historisch-kritischer Kommentar zum BGB. Bd. ii: Schuldrecht, allgemeiner Teil, 1. Teilband: §§ 241–304 / Hrsg. von M. Schmoeckel, J. Rückert, R. Zimmermann. Tübingen: Mohr Siebeck, 2007.
Huber U. Praelectiones iuris civilis. leipzig, 1735.
Jansen N. Die Korrektur grundloser vermögensverschiebungen als Restitution?, Zur lehre von der ungerechtfertigten Bereicherung bei Savigny // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische abteilung. 2003. Bd. 120.
Jansen N. Die Struktur des Haftungsrechts. Tübingen: Mohr Siebeck, 2003.
Jansen N. Duties and Rights in Negligence // Oxford Journal of legal Studies. 2004. vol. 24.
Jansen N. Konturen eines europäischen Schadensrechts // JuristenZeitung. 2005.
Jansen N. Zur Diskussion um die Restitutionslehre bei Francisco de vitoria und seinen Nachfolgern [скоро] // Recht zwischen Philosophie, Theologie und Jurisprudenz / Hrsg. von Kristin Bunge u.a. 2012.
Kohler J. Die spanischen Naturrechtslehrer des 16. und 17. Jahrhunderts // archiv für Rechtsund wirtschaftsphilosophie. 1916/17. Bd. 10. la ley natural como fundamento moral y jurídico en Domingo de Soto / Ed. by J. Cruz Cruz. Pamplona: Ediciones Universidad de Navarra, 2007.
Lange H. Schadensersatz und Privatstrafe in der mittelalterlichen Rechtstheorie. Münster; Köln: Böhlau, 1955.
Lauterbach W.A. Collegii Theoretico-Practici. Tübingen: Cotta, 1726.
Lessius L. De iustitia et iure. lyon, 1653.
lex und ius, Beiträge zur Begründung des Rechts im Mittelalter und in der Frü-
hen Neuzeit / Hrsg. von a. Fidora, M. lutz-Bachmann, a. wagner. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2010.
Lombardus P. Sententiae in iv libris distinctae. Roma: Collegium S. Bonaventurae Grottaferrata, 1971–1981.
Lorenz E. immaterieller Schaden und “billige Entschädigung in Geld”. Berlin: Duncker & Humblot, 1981.
Magnus A. Commentarii in iv libros Sententiarum // Opera Omnia. vols. XXv– XXX / Ed. by S.C.a. Borgnet. Paris: vivès, 1893–94.
Martini W.T., Beinrad H. Disputatio inauguralis de Restitutione alieni injuste ablati. wittenberg, 1673.
Mevius D. Commentarii in Jus lubecense libri Quinque. Frankfurt; leipzig, 1700. Mevius D. Decisiones. Frankfurt a.M., 1726.
Mühlegger C. Hugo Grotius, Ein christlicher Humanist in politischer verantwortung. Berlin: De Gruyter, 2007.
Neuner R. interesse und vermögensschaden // archiv für die civilistische Praxis. 1931. Bd. 133.
Nufer G. Über die Restitutionslehre der Spanischen Spätscholastiker und ihre ausstrahlung auf die Folgezeit. Diss. Freiburg, 1969.
Otte G. Das Privatrecht bei Francisco de vitoria. Köln; Graz: Böhlau, 1964. Patrologia latina. vol. 33 / Ed. by J.P. Migne. Paris: Garnier Frères, 1861. Politische Metaphysik, Die Entstehung moderner Rechtskonzeptionen in der
Spanischen Spätscholastik / Hrsg. von M. Kaufmann, R. Schnepf. Frankfurt a.M.: Peter lang, 2007.
Quenstedt J.A. Theologia didactico-polemica sive Systema theologicum. wittenberg, 1691.
Ranieri F. Europäisches Obligationenrecht. vienna: Springer, 2009.
Reid C.G.K. Unjustified Enrichment and Property law // Juridical Review. 1994. Reid D. Thomas aquinas and viscount Stair, The influence of Scholastic Moral
Theology on Stair’s account of Restitution and Recompense // Journal of legal History. 2008. vol. 29.
Ripstein A. Tort law in a liberal State // Journal of Tort law. 2007. vol. 1.
Schermaier M. Non-Roman Foundations of European legal Culture // Modelli teorici e metodologici nella storia del diritto private. vol. iii / Ed. by R. Fiori. Napoli: Jovene, 2009.
Scholtens J.E. The General Enrichment action That was // South african law Review. 1966. vol. 83.
Stair J. The institutions of the law of Scotland. Edinburgh and Glasgow: The University Presses, 1981.
Struve G.A. Syntagma Jurisprudentiae Secundum ordinem Pandectarum, Cum additionibus Petri Mülleri i. Frankfurt; leipzig, 1738.
Stryk S. Specimen Usus Moderni Pandectarum. Halle: Orphanotrophium, 1713–1723.
Tadashi T. Grotius’ Method: with Special Reference to Prolegomena // a Normative approach to war: Peace, war, and Justice in Hugo Grotius / Ed. by O. Yasuaki. New York: Oxford University Press, 1993.
Thieme H. Natürliches Privatrecht und Spätscholastik // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische abteilung. 1953. Bd. 70.
Thomasius C. Historia Juris Naturalis. Halle, 1719.
Tuck R. Philosophy and Government 1572–1651. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Unterreitmeier J. Der öffentlich-rechtliche Schmerzensgeldanspruch als ausprägung eines allgemeinen verfassungsrechtlichen wiedergutmachungsanspruchs. München: C.H. Beck, 2007.
Van der Merwe C.G. Erscheinungsformen verschuldensunabhängiger Haftung // Das römisch-holländische Recht / Hrsg. von R. Feenstra, R. Zimmermann. Berlin: Duncker & Humblot, 1992.
Verse D.A. verwendungen im Eigentümer-Besitzer-verhältnis. Tübingen: Mohr Siebeck, 1999.
Vinnius A. in Quatuor libros institutionum imperialium Commentarius. amsterdam, 1659.
Voet J. Commentarius ad Pandectas. Paris: Méquignon-Havard, 1829.
Von Harnack A. lehrbuch der Dogmengeschichte. Bd. iii. 4 aufl. Tübingen: Mohr, 1910.
Von Wallenrodt C. Die injurienklagen auf abbitte, widerruf und Ehrenerklärung in ihrer Entstehung, Fortbildung und ihrem verfall // Zeitschrift für Rechtsgeschichte. 1864. Bd. 3.
Weinzierl K. Die Restitutionslehre der Frühscholastik. München: Hueber, 1936.
Wesenbeck M. Commentarii in Pandectas Juris Civilis et Codicem Justinianeum Olim Dicti Paratitla (cum notis & observantibus Reinhardi Bachovii). amsterdam, 1665.
Wieling H.J. interesse und Privatstrafe vom Mittelalter bis zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Köln: Böhlau, 1970.
Wolff C. ius Naturae. Halle, 1740.
Wolter U. Das Prinzip der Naturalrestitution in § 249 BGB. Berlin: Duncker & Humblot, 1985.
Zimmermann R. The law of Obligations. Oxford: Oxford University Press, 1996.
Zimmermann R. Unjust Enrichment, The Modern Civilian approach // Oxford Journal of legal Studies. 1995. vol. 15.
Information about the author
Jansen N. (Münster, Germany) – Professor, University of Münster, Member, North Rhine-westphalia academy for Sciences and arts, Director, institute of the History of law (14-16 Universitätsstraße, Münster, 48143, Germany).
FROM THE DOCTRINE OF RESTITUTION
IN lATE SCHOLASTICISM TOWARDS A EUROPEAN LAW OF NON-CONTRACTUal OBLIGATIONS?
https://doi.org/10.24031/1992-2043-2022-22-4-189-220
The article traces the influence on modern law of the late scholastic theory of restitution (restitutio), which integrated the laws of unjust enrichment, delict, and damages into one, single overarching theory. Although late scholastic authors were widely read and frequently cited during the 17th and 18th centuries, the impact of their theory of restitution was rather slight. In secular natural law discussions and in the learned ius commune, this theory could not become an attractive model of non-contractual obligations because it was perceived as a symbol of an old-fashioned Thomism and of Catholic, rather than Christian, faith. It is shown that apparent parallels between the theory of restitution and modern private law institutions, particularly in the law of damages, are mostly due to developments that were independent of late scholastic arguments. Nevertheless, the theory may appear intellectually attractive, even from a modern perspective, as it offers a legally innovative rights-based reconstruction of the law of non-contractual obligations.
Keywords: unjustified enrichment; tort law; damages; private law history; natural law.
References
Aquinas Th. Summa Theologica; Opera Omnia. vols. i–vi / Ed. by S.E. Fretté, P. Maré. Paris: vivès, 1871–73.
Aure A.H. Der säkularisierte und subjektivierte Naturrechtsbegriff bei Hugo Grotius: forum historiae iuris // http://www.forhistiur.de/zitat/ 0802aure.htm.
Azo. Summa in ius civile. lyon, 1564.
Báñez D. Decisiones de iure et iustitia. vol. iv. Duaci, 1615.
Baur F., Stürner R. Sachenrecht. 18. aufl. München: C.H. Beck, 2009.
Benrath G.A. Buße v. Historisch // Theologische Realenzyklopädie. 1981. Bd. vii. Bezzel E. Beichte iii. Reformationszeit // Theologische Realenzyklopädie. 1980.
Bd. v. Birks P., McLeod G. The implied Contract Theory of Quasi-Contract // Oxford Journal of legal Studies. 1986. vol. 6.
Brüggemeier G. Prinzipien des Haftungsrechts, Eine systematische Darstellung
auf rechtsvergleichender Grundlage. Baden-Baden: Nomos, 1999.
Cajetan Th. Secunda Secundae Summae Theologiae S. Thomae aquinatis Cum
Commentariis [...] D.D. Thomae de vio, Caietani. venedig, 1588.
Canaris C.-W., Larenz K. lehrbuch des Schuldrechts. Bd. ii: Besonderer Teil. Halb-
bd. 2. 13. aufl. München: C.H. Beck, 1994.
Carpzov B. Jurisprudentia forensis Romano-Saxonica. leipzig, 1703. Carpzov B. Practica nova rerum criminalium [...]. leipzig: Gleditsch, 1739.
De Aragón P. in Secundam Secundae D. Thomae Doct. angelici Commentaria, De iustitia et iure. venedig, 1608.
De Azpilcueta M. (Doctor Navarrus). Enchiridion, sive Manuale confessariorum et poenitentium. venedig o.J. [1597].
De Covarruvias y Leyva C. Regulae Peccatum. De regulis iuris libro sexto, Relectio / Id. Opera Omnia. vol. i. Frankfurt a.M., 1608.
De Molina L. De iustitia et iure. Mainz, 1659.
De Pennaforte R. Summa de Paenitentia / Ed. by X. Ochoa, a. Diez. Roma: Commentarium pro religiosis, 1976.
De Vitoria F. Commentarios a la Secunda secundae de Santo Tomás / Ed. by v. Beltrán de Heredia. Salamanca, 1932–1952.
De Vitoria F. De lege, Über das Gesetz / Hrsg. und übers. von J. Stüben. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2010.
Decock W. From law to Paradise: Confessional Catholicism and legal Scholarship // Zeitschrift des Max-Planck-instituts für Rechtsgeschichte (Rg). 2011. Bd. 18.
Decock W. Jesuit Freedom of Contract // legal History Review. 2009. vol. 77.
Die Normativität des Rechts bei Francisco de vitoria / Hrsg. von K. Bunge, a. wagner, a. Spindler. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2011.
Diesselhorst M. Die lehre des Hugo Grotius vom versprechen. Köln; Graz: Böhlau, 1959.
Duve T. Katholisches Kirchenrecht und Moraltheologie im 16. Jahrhundert, Eine globale normative Ordnung im Schatten schwacher Staatlichkeit // Recht ohne Staat? / Hrsg. von S. Kadelbach, K. Günther. Frankfurt a.M.; New York: Campus, 2011.
Evans-Jones R. Unjustified Enrichment // a History of Private law in Scotland. vol. ii: Obligations / Ed. by K.C.G. Reid, R. Zimmermann. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Feenstra R. Der Eigentumsbegriff bei Hugo Grotius im licht einiger mittelalterlicher und spätscholastischer Quellen // Festschrift für Franz wieacker zum 70. Geburtstag. Göttingen: vandenhoeck & Ruprecht, 1978.
Feenstra R. Die Glossatoren und die actio legis aquiliae utilis bei Tötung eines freien Menschen // Das Römische Recht im Mittelalter / Hrsg. von E.J.H. Schrage. Darmstadt: wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1987.
Feenstra R. Grotius’ Doctrine of liability for Negligence // Negligence: The Comparative legal History of the law of Torts / Ed. by E.J.H. Schrage. Berlin: Duncker & Humblot, 2001.
Feenstra R. Grotius’ Doctrine of Unjust Enrichment as a Source of Obligation // Unjust Enrichment: The Comparative legal History of the law of Restitution / Ed. by E.J.H. Schrage. Berlin: Duncker & Humblot, 1999.
Gail A. Practicarum observationum, tam ad Processum Judiciarium. Köln, 1668. Gordley J. Foundations of Private law. Oxford: Oxford University Press, 2006. Gordley J. The Philosophical Origins of Modern Contract Doctrine. Oxford:
Clarendon Press, 1989.
Groenewegen S. Tractatusde legibus abrogatis et inusitatis in Hollandia vicinisque regionibus. leiden, 1649.
Grotius H. De iure belli ac pacis libri tres, cum notis Jo.Fr. Gronovii et J. Barbeyracii. leipzig: Kraus, 1758.
Grotius H. The Jurisprudence of Holland. vol. i: Text, Translation and Notes / Ed. and trans. by R.w. lee. Oxford: Clarendon Press, 1926.
Grunert F. Normbegründung und politische legitimität, Zur Rechtsund Staatsphilosophie der deutschen Frühaufklärung. Tübingen: Max Niemeyer, 2000.
Hähnchen S. Die causa condictionis. Berlin: Duncker & Humblot, 2002.
Hallebeek J. The Concept of Unjust Enrichment in late Scholasticism. Nijmegen: GNi, 1996.
Historisch-kritischer Kommentar zum BGB. Bd. ii: Schuldrecht, allgemeiner Teil, 1. Teilband: §§ 241–304 / Hrsg. von M. Schmoeckel, J. Rückert, R. Zimmermann. Tübingen: Mohr Siebeck, 2007.
Huber U. Praelectiones iuris civilis. leipzig, 1735.
Jansen N. Die Korrektur grundloser vermögensverschiebungen als Restitution?, Zur lehre von der ungerechtfertigten Bereicherung bei Savigny // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische abteilung. 2003. Bd. 120.
Jansen N. Die Struktur des Haftungsrechts. Tübingen: Mohr Siebeck, 2003.
Jansen N. Duties and Rights in Negligence // Oxford Journal of legal Studies. 2004. vol. 24.
Jansen N. Konturen eines europäischen Schadensrechts // JuristenZeitung. 2005.
Jansen N. Zur Diskussion um die Restitutionslehre bei Francisco de vitoria und seinen Nachfolgern [скоро] // Recht zwischen Philosophie, Theologie und Jurisprudenz / Hrsg. von Kristin Bunge u.a. 2012.
Kohler J. Die spanischen Naturrechtslehrer des 16. und 17. Jahrhunderts // archiv für Rechtsund wirtschaftsphilosophie. 1916/17. Bd. 10. la ley natural como fundamento moral y jurídico en Domingo de Soto / Ed. by J. Cruz Cruz. Pamplona: Ediciones Universidad de Navarra, 2007.
Lange H. Schadensersatz und Privatstrafe in der mittelalterlichen Rechtstheorie. Münster; Köln: Böhlau, 1955.
Lauterbach W.A. Collegii Theoretico-Practici. Tübingen: Cotta, 1726.
Lessius L. De iustitia et iure. lyon, 1653.
lex und ius, Beiträge zur Begründung des Rechts im Mittelalter und in der Frü-
hen Neuzeit / Hrsg. von a. Fidora, M. lutz-Bachmann, a. wagner. Stuttgart; Bad Cannstatt: Frommann; Holzboog, 2010.
Lombardus P. Sententiae in iv libris distinctae. Roma: Collegium S. Bonaventurae Grottaferrata, 1971–1981.
Lorenz E. immaterieller Schaden und “billige Entschädigung in Geld”. Berlin: Duncker & Humblot, 1981.
Magnus A. Commentarii in iv libros Sententiarum // Opera Omnia. vols. XXv– XXX / Ed. by S.C.a. Borgnet. Paris: vivès, 1893–94.
Martini W.T., Beinrad H. Disputatio inauguralis de Restitutione alieni injuste ablati. wittenberg, 1673.
Mevius D. Commentarii in Jus lubecense libri Quinque. Frankfurt; leipzig, 1700. Mevius D. Decisiones. Frankfurt a.M., 1726.
Mühlegger C. Hugo Grotius, Ein christlicher Humanist in politischer verantwortung. Berlin: De Gruyter, 2007.
Neuner R. interesse und vermögensschaden // archiv für die civilistische Praxis. 1931. Bd. 133.
Nufer G. Über die Restitutionslehre der Spanischen Spätscholastiker und ihre ausstrahlung auf die Folgezeit. Diss. Freiburg, 1969.
Otte G. Das Privatrecht bei Francisco de vitoria. Köln; Graz: Böhlau, 1964. Patrologia latina. vol. 33 / Ed. by J.P. Migne. Paris: Garnier Frères, 1861. Politische Metaphysik, Die Entstehung moderner Rechtskonzeptionen in der
Spanischen Spätscholastik / Hrsg. von M. Kaufmann, R. Schnepf. Frankfurt a.M.: Peter lang, 2007.
Quenstedt J.A. Theologia didactico-polemica sive Systema theologicum. wittenberg, 1691.
Ranieri F. Europäisches Obligationenrecht. vienna: Springer, 2009.
Reid C.G.K. Unjustified Enrichment and Property law // Juridical Review. 1994. Reid D. Thomas aquinas and viscount Stair, The influence of Scholastic Moral
Theology on Stair’s account of Restitution and Recompense // Journal of legal History. 2008. vol. 29.
Ripstein A. Tort law in a liberal State // Journal of Tort law. 2007. vol. 1.
Schermaier M. Non-Roman Foundations of European legal Culture // Modelli teorici e metodologici nella storia del diritto private. vol. iii / Ed. by R. Fiori. Napoli: Jovene, 2009.
Scholtens J.E. The General Enrichment action That was // South african law Review. 1966. vol. 83.
Stair J. The institutions of the law of Scotland. Edinburgh and Glasgow: The University Presses, 1981.
Struve G.A. Syntagma Jurisprudentiae Secundum ordinem Pandectarum, Cum additionibus Petri Mülleri i. Frankfurt; leipzig, 1738.
Stryk S. Specimen Usus Moderni Pandectarum. Halle: Orphanotrophium, 1713–1723.
Tadashi T. Grotius’ Method: with Special Reference to Prolegomena // a Normative approach to war: Peace, war, and Justice in Hugo Grotius / Ed. by O. Yasuaki. New York: Oxford University Press, 1993.
Thieme H. Natürliches Privatrecht und Spätscholastik // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische abteilung. 1953. Bd. 70.
Thomasius C. Historia Juris Naturalis. Halle, 1719.
Tuck R. Philosophy and Government 1572–1651. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Unterreitmeier J. Der öffentlich-rechtliche Schmerzensgeldanspruch als ausprägung eines allgemeinen verfassungsrechtlichen wiedergutmachungsanspruchs. München: C.H. Beck, 2007.
Van der Merwe C.G. Erscheinungsformen verschuldensunabhängiger Haftung // Das römisch-holländische Recht / Hrsg. von R. Feenstra, R. Zimmermann. Berlin: Duncker & Humblot, 1992.
Verse D.A. verwendungen im Eigentümer-Besitzer-verhältnis. Tübingen: Mohr Siebeck, 1999.
Vinnius A. in Quatuor libros institutionum imperialium Commentarius. amsterdam, 1659.
Voet J. Commentarius ad Pandectas. Paris: Méquignon-Havard, 1829.
Von Harnack A. lehrbuch der Dogmengeschichte. Bd. iii. 4 aufl. Tübingen: Mohr, 1910.
Von Wallenrodt C. Die injurienklagen auf abbitte, widerruf und Ehrenerklärung in ihrer Entstehung, Fortbildung und ihrem verfall // Zeitschrift für Rechtsgeschichte. 1864. Bd. 3.
Weinzierl K. Die Restitutionslehre der Frühscholastik. München: Hueber, 1936.
Wesenbeck M. Commentarii in Pandectas Juris Civilis et Codicem Justinianeum Olim Dicti Paratitla (cum notis & observantibus Reinhardi Bachovii). amsterdam, 1665.
Wieling H.J. interesse und Privatstrafe vom Mittelalter bis zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Köln: Böhlau, 1970.
Wolff C. ius Naturae. Halle, 1740.
Wolter U. Das Prinzip der Naturalrestitution in § 249 BGB. Berlin: Duncker & Humblot, 1985.
Zimmermann R. The law of Obligations. Oxford: Oxford University Press, 1996.
Zimmermann R. Unjust Enrichment, The Modern Civilian approach // Oxford Journal of legal Studies. 1995. vol. 15.
Information about the author
Jansen N. (Münster, Germany) – Professor, University of Münster, Member, North Rhine-westphalia academy for Sciences and arts, Director, institute of the History of law (14-16 Universitätsstraße, Münster, 48143, Germany).